Położenie i krajobraz Gór Świętokrzyskich

Góry Świętokrzyskie stanowią najwyższą część Wyżyny Kielecko-Sandomierskiej i ciągną od Przeborza po okolice Opatowa. Są to najstarsze góry Polski, wypiętrzyły się podczas kaledońskich i hercyńskich ruchów górotwórczych i ostatecznie ukształtowane w okresie trzeciorzędu. Są starymi górami fałdowymi, zbudowanymi ze skał osadowych, prekambryjskich i staropaleozoicznych łupków ilastych, kwarcytów, piaskowców, dolomitów, margli, a także dewońskich wapieni, oraz występujących nie na całym obszarze gór zlepieńców permu; na pd. w skład osłony wchodzą także trzeciorzędowe wapienie, piaski i iłowce, z którymi związane są złoża gipsów i siarki. Góry Świętokrzyskie w całości są przykryte utworami czwartorzędu: piaskami, lessami i glinami.

Krajobraz Gór Świętokrzyskich charakteryzują długie, prawie równoległe pasma, o lekko falistej linii grzbietowej, rozdzielone obniżeniami o szerokich i płaskich dnach. Pasmo Świętokrzyskie jest najwyższym i zwane jest Łysogórami, o długości ok. 15 km, z dwoma kulminacjami: Łysicą (612 m n.p.m.) i Łyścą zwanego Łysą Górą (595 m n.p.m.). Na Łyścu znajduje się klasztor i Święty Krzyż, od którego wzięły nazwę góry. Łysogóry mają zalesiony grzbiet, strome stoki, występują tu charakterystyczne gołoborza, produkt wietrzenia kwarcytów. Na szczególną uwagę zasługują też pasma zbudowane głównie z wapieni, położone na południowy-zachód od Kielc np. Pasmo Chęcińskie z Miedzianką, Górą Zamkową, Pasmo Zelejowej i Grządy Bolmińskie.

Łysica (612 m n.p.m.)

Najwyższy szczyt w Górach Świętokrzyskich, potocznie zwany Górą Świętej Katarzyny. Składa się z dwóch wierzchołków, niższego zwanego Skałą Agaty, który stanowi skalną grań i wyższego na którym znajduje się wysoki Krzyż i wieża triangulacyjna. Góry to porośnięte są starym lasem jodłowym, a na szczytach i zboczach znajdują się gołoborza, czyli rumowiska skalne. Skały na Łysicy zbudowane są z kwarcytów i łupków kambryjskich.

W czasach pogańskich okoliczna ludność uważała potężne rumowiska skalne za siedlisko sił nieczystych. Znana jest legenda według której na szczycie Łysicy stał kiedyś zamek i mieszkały tu dwie siostry, jedna dobra druga zła. Pewnego razu zatrzymał się tu na nocleg pewien rycerz.
Oczarowany ich urodą i gościnnością został tu na dłużej. Siostry rywalizowały między sobą o wzglądy rycerza. Starsza z nich, ciemnowłosa nie mogła pogodzić się, że młodzieniec morze wybrać jej młodszą jasnowłosą siostrę i postanowiła się jej pozbyć. Nie udała się próba strącenia jej z murów w przepaść, więc zatruła miód licząc na to że wypije go siostra. Ta jednak wracając z wędrówki zobaczyła dziwne znaki na niebie, niespodziewanie się ściemniło, rozszalała się burza i tuż przed wejściem do zamku seria piorunów uderzyła z ogromną siła w jego mury. Zamek spłonął, a jego mury rozsypały się tworząc rumowiska skalne. Nie znalazłszy śladów po ciałach kochanków, siostra bardzo rozpaczała po ich stracie. Jej łzy wypłakane w ruinach po zamku spływały obwicie po stokach góry tworząc u jej podnóża źródełko.

Zdrój ten nosi nazwę Źródełka Świętego Franciszka, stoi tu też kapliczka jego imienia. Woda w studni nigdy nie zamarza, ma stałą temperaturę, a z dna wydobywają się bąbelki gazu. Przez wieki ludność uważała, że woda ze źródełka ma cudowne właściwości lecznicze, a przemywanie nią oczu poprawia wzrok.

Łysa Góra 595 m n.p.m.

Drugi co do wielkości szczyt w Górach Świętokrzyskich, zwany też pod nazwami: Łysiec i Święty Krzyż. Góra pokryta jest lasem jodłowo-bukowym, a na szczycie i zboczach znajdują się rumowiska skalne, tzw. gołoborza . Znajduje się tu klasztor opactwa benedyktynów Święty Krzyż oraz wieża przekaźnika telewizyjnego. Przyroda i zabytki na Łysej Górze są częścią Świętokrzyskiego Parku Narodowego, a gołoborza stanowią rezerwat ścisły i są prawnie chronione.

Historia klasztoru Święty Krzyż

W czasach pogańskich szczyt Łysej Góry był miejscem kultu religijnego. Oddawano tu cześć pogańskim bóstwom takim jak: Lelum, Polelum, Świst, Poświst i Pogoda. Z tego okresu pozostały tu ślady wału otaczającego szczyt o długości około 1,5 km usypanego w VIII - X wieku. Do dziś opowiada się legendy, jakoby na szczycie Łysej Góry odbywały się sabaty czarownic.

Zgodnie z X wieczną tradycją na wszystkich miejscach kultu pogańskiego stawiano chrześcijańskie świątynie. Jak wynika z kronik Długosza fundatorem klasztoru na Łysej Górze był Bolesław Chrobry, jednak nowsze badania historyczne dowodzą, że powstał on dopiero z inicjatywy Bolesława Krzywoustego i Komesa Wojsława.

Początkowo klasztor i kościół były pod wezwaniem Świętej Trójcy, jest tu poświęcony jej główny ołtarz. Opactwo Benedyktynów stało się miejscem pielgrzymek gdy znalazły się tu relikwie, fragmenty drzewa z Krzyża Świętego. Relikwie te przekazał ojcom benedyktynom syn króla węgierskiego Stefana I, św. Emeryk.

Przez wieki klasztor był wielokrotnie grabiony, niszczony, przeżył najazdy Tatarów w latach 1259 i 1287. a następnie odbudowywany dzięki hojności wiernych.

W 1918 Opactwo Benedyktynów zostało zlikwidowane ukazem carskim. Mury klasztoru zamieniono w ciężkie więzienie. W trakcie obu wojen zabytki Świętego Krzyża bardzo ucierpiały, a klasztor popadł w ruinę. Po wojnie wróciło tu życie klasztorne, a jego świątynie są starannie odbudowywane.

Chęciny - ruiny zamku

15 kilometrów od Kielc na wzgórzu o wysokości 355 m.n.p.m. zwiedzać można imponujące ruiny dawnego zamku królewskiego. Do dziś zachowały się kompletne mury obronne okalające zamek, dwie strzeliste wieże, budynki mieszkalne i baszta czworogranna. Z wieży widokowej można podziwiać rozległą panoramę.

Historia zamku w Chęcinach

Budowę zamku rozpoczęto na przełomie XIII i XIV wieku. Jej inicjatorem był prawdopodobnie czeski króla Wacław II lub Jan Muskata biskup Krakowa. Zamek pełnił ważną funkcje militarną i administracyjną. U jego podnóża odbywały się zjazdy rycerstwa, a w 1331 roku wyruszyły stąd pod Płowce wojska polskie na bitwę z Krzyżakami.

Zamek w Chęcinach był miejscem oddalenia dla księżniczki Adelajdy małżonki króla Kazimierza, została tu zesłana za karę gdy okazało się że jest niepłodna. Przez wieki zamek pełnił też funkcję królewskiego więzienia. Więziony był tu znienawidzony przyrodni brat Władysława Jagiełły, Andrzej Wingold. W lochach zamkowych przetrzymywano późniejszego wielkiego mistrza krzyżackiego Michała Kuchmeistera oraz Warcisława z Gotartowic, dowódcę królewskiej załogi na zamku Bobrowniki za poddanie bronionej twierdzy.

Zamek kilkakrotnie pełnił funkcję skarbca koronnego, stało się tak w 1318, gdy biskup Janisław zdeponował tutaj na czas wojny skarby katedry gnieźnieńskiej oraz w XVI wieku gdy czasowo mieszkała tu królowa Bona.

Twierdza po raz pierwszy została zdobyta w 1607 roku przez rokoszanina Mikołaja Zebrzydowskiego, została odbudowana przez Stanisława Branickiego, by ponownie w 1655 roku zostać splądrowaną przez Szwedów.

Kolejne zniszczenia na zamku spowodowały watahy Chmielnickiego pod przywództwem Rakoczego i powtórnie Szwedzi. Największe zniszczenia powstały w okresie zaboru austriackiego i pierwszej wojny światowej.

Jaskinia Raj

Najładniejsza jaskinia w Polsce z dobrze zachowaną szatą naciekową. Jest to typowa jaskinia krasowa, powstawała około 360 milionów lat temu. Korytarze ukształtowane zostały w wapiennych skałach jako pozostałości po istniejącym tu płytkim morzu. Przez kolejne stulecia pod koniec trzeciorzędu i w czwartorzędzie, formowały się nacieki skalne. Do dziś zachowały się te formy skalne w postaci sopli. Zwisające ze stropu zwane są stalaktytami, a wyrastające z dna ku górze stalagmitami. Inne formy nacieków skalnych występują na ścianach bocznych. W jaskini pozostały liczne ślady obecności zwierząt: są tu kości mamuta, niedźwiedzia, żubra i piżmowoła.

Jaskinia odkryta została stosunkowo niedawno. Jako pierwsze weszły tu w 1963 roku, dzieci z pobliskich wsi. Dopiero dwa lata później jaskinia została zbadana i udokumentowana przez speleologów. Przez pewien czas pozostawała bez nadzoru, zwiedzali ja przypadkowi turyści. Aby zapobiec wypadkom i zniszczeniom w jej wnętrzu postanowiono wydrążyć korytarz wejściowy i przygotować jaskinię dla zwiedzających.

Prace archeologiczne, górnicze i budowlane trwały aż do 1972 roku, gdy to oddano jaskinię dla ruchu turystycznego.

Długość trasy dla zwiedzających to około 180 metrów. Zwiedzanie rozpoczyna się od muzeum dokumentujące historię jaskini krasowej, są tu naturalnej wielkości postaci przodków człowieka, rodziny neandertalskiej oraz narzędzia jakie używał do pracy, można też zobaczyć autentyczne fragmenty szkieletów prehistorycznych zwierząt. W kolejnych korytarzach zwiedza się różnorodne formy skalne powstałe z nacieków wapiennych, od potężnych kolumn do tysięcy drobnych sopelków skalnych.

Czas zwiedzania jaskini to około 45 minut. Bilety wstępu trzeba rezerwować z wyprzedzeniem, dla turystów indywidualnych minimum 1 dzień, a dla grup zorganizowanych jeszcze wcześniej.

Flora i fauna

Obszar ten odznacza się bogactwem oraz odrębnością florystyczną wynikającą ze zróżnicowanych warunków geologicznych i glebowych.
Charakterystyczne dla tego regionu są bory jodłowe z domieszką sosny, świerka, buka, jarzębiny i jaworu. Na uwagę zasługuje modrzew polski na Górze Chełmowej oraz cisa. Występują tu licznie rośliny górskie np. paprotnik Brauna, arnika górska i liczne gatunki mchów i porostów. Na torfowiskach występują rośliny pochodzenia północnego takie jak: gniadosz królewski i bagnica torfowa.
Świat zwierzęcy reprezentują: dziki, borsuki, jelenie, sarny, lisy oraz ptaki: czarny bocian, kruk, puchacz, żuraw. Występuje tu wiele gatunków motyli i innych owadów.

 W Świętokrzyskim Parku Narodowym oraz w rezerwatach znajdują się pod ochroną najbardziej wartościowe fragmenty przyrodnicze. Niedaleko Zagnańska rośnie najsłynniejszy dąb w Polsce - "Bartek"

Klimat

Średnia temperatura roczna w Góra Świętokrzyskich wynosi około 6-7 °C, klimat wyróżnia się skróconym okresem wegetacyjnym, wynoszącym 150-200 dni. Lipiec jest najbardziej deszczowym miesiącem roku. Liczba dni z opadami osiąga w roku ilość 120-170 dni. Opady osiągają średnią roczną 650-900 mm. Pokrywa śnieżna występuje przez 50-90 dni, a 50-60 dni rocznie jest mroźnych, śniegi zalegają dłużej niż na terenach sąsiednich. Wiatry wieją przeważnie z zachodu, południa i południowego-zachodu, zwłaszcza w grudniu, styczniu i lutym, w lecie w lipcu. W dolinach często występują mgły.

Mapa Gór Świętokrzyskich